همه­ ی کشورها در سطح ­جهانی نیاز به هم فکری، همکاری و هماهنگی دارند و سازمان­ های بین­ المللی، کانونی برای هم ­اندیشی و همکاری بین­ المللی محسوب می ­شوند و ایران به­ عنوان کشور فعال در عرصه ­های مختلف بین ­المللی هم اراده کرده است و هم در راستای تامین منافع ملی­اش تلاش کرده ­است تا حضوری فعال و تاثیر­گذار در این سازمان­ها داشته باشد.

در خلال جنگ ­جهانی ­اول، این اندیشه در میان بسیاری از متفکران و سیاست­مداران آن دوره رواج یافته ­بود که اگر دول اروپایی قادر باشند برای حل ­و­ فصل اختلافات خود کنفرانس­ ها و مجامعی تشکیل دهند و یا سازمانی وجود می­داشت که می­توانستند اختلافات خود را در آن­جا مطرح سازند، هیچ­گاه جنگی آغاز نمی­شد. انگلیسی­ها و آمریکایی­ ها به ­ویژه از این طرح حمایت می­کردند به نحوی که آمریکایی­ها در دومین ­سال جنگ، طرحی موسوم به اتحادیه­ ی تقویت صلح را مطرح ساختند، این طرح در نهایت منجر به پیشنهاد برای ایجاد تشکیلاتی جهت تضمین صلح جهانی (طرح جامعه­ی ملل) گردید.[1]

پس از خاتمه­ ی جنگ جهانی اول نمایندگان 32 دولت جهان در 18 ژانویه 1919م جهت برقراری نظام بین­ الملل در ژنو گرد هم آمدند تا یک سازمان بین­ المللی جهان ­شمول به­ عنوان پارلمان جهانی تأسیس کنند. در 9 ژوئن 1919 کمیته ­ای متشکل از نمایندگان دولت­ های شرکت­ کننده در کنفرانس صلح ورسای، برای فراهم­ آوردن زمینه­ ی تأسیس جامعه ­ی ملل تشکیل شد.این کمیته تصمیم گرفت ابتدا ایجاد جامعه­ ی ملل را اعلام نماید و سپس به بررسی موضوعات مربوط به فعال­ک ردن این سازمان بین­ المللی بپردازد.در چنین شرایطی عهدنامه­ ی صلح ورسای در 28 ژوئن 1919به امضای دول شرکت­ کننده در کنفرانس رسید و در تاریخ 10 ژانویه 1920 لازم ­الاجرا گردید­. این تاریخ، در واقع تاریخ رسمی تشکیل جامعه­ ی ملل محسوب می­ شود.

جامعه­ ی ­ملل، تا سال 1324ش، رسمیت اجرایی داشت، در طی این مدت، به تناوب 58 عضو داشت، که 42 عضو از این 58 عضو، از جمله­ ی ایران، به­ عنوان عضو اصلی و موسس به فعالیت می‌پرداختند.

نگرش ایران به جامعه­ ی ملل در واقع احقاق حقوق دیرینه­ ی خود بود، چرا که ایران در طول قرن 19م به بهانه ­های مختلف مورد مداخلات قدرت­ های بزرگ آن­ زمان واقع شده­ بود، به­ طوری ­که در سال ­1907م روسیه و انگلیس، ایران را به مناطق تحت نفوذ خود تقسیم کرده ­بودند و در­ واقع با این کار نوعی استعمار پنهان یا غیرمستقیم را بر ایران اعمال می ­کردند. در طول جنگ جهانی اول نیز با وجود این­که ایران اعلام بی­ طرفی نمود، کشورهای متخاصم به این بی­ طرفی احترام نگذاردند و متفقین ­(روسیه و انگلیس)خاک ایران را تصرف کرده و کلیه­ ی امور مملکتی را در کنترل خود در­آوردند.همین امر سیاست­مداران ایران را نسبت به استقلال، حاکمیت و تمامیت ارضی ایران پس از جنگ، نگران ساخته بود. لذا اولویت اساسی ایران پس از اتمام جنگ جهانی اول این­ بود ­که ایران، به­ عنوان یک دولت کاملا مستقل شناخته شود و از اعمال نفوذ قدرت­ های بزرگ و حضور نیروهای آن­ها در خاک ایران جلوگیری گردد.

در ژانویه­ ی 1919م کنفرانس صلح پاریس در کاخ ورسای تشکیل شد، دولت ایران هم تصمیم گرفت نمایندگانی به این کنفرانس اعزام دارد.بنابراین هیئتی از ایران برای شرکت در کنفرانس صلح پاریس به ریاست مشاورالممالک انصاری وزیر امور­خارجه­، با همراهی محمدعلی فروغی ذکاء­الملک رئیس دیوان­ عالی کشور و حسین معین­ الوزاره­ (وزیر سابق) به فرانسه رفتند، اما دولت انگلستان از پذیرش نمایندگان ایران عذر خواست و متذکر شد کنفرانس، مخصوص کشورهای متخاصم است و ایران رسما در جنگ جهانی اول بی ­طرف بوده است، هرچه دولت ایران بر این نکته پافشاری کرد که در طول جنگ خاک کشورش محل درگیری نیروهای متخاصم شده و خسارت زیاد مالی و جانی متحمل شده­، راه به جایی نبرد­؛ بنابر­این بر اثر مخالفت دولت انگلیس، کنفرانس صلح پاریس به تقاضاهای ایران ترتیب اثر نداد.اما ایران با وجود مخالفت دولت انگلیس بر عقاید خود پای فشرد و از ایجاد جامعه­ی ملل استقبال کرد و به­ عنوان یکی از اولین اعضای آن سعی کرد در فرآیند خاتمه­ ی جنگ و استقرار صلح نقشی فعال ایفا کند.[2]

با تشکیل جامعه­ ی ملل رسما از دولت ایران دعوت شد در جلسات مجمع شرکت کند.­علی ­قلی­ خان نبیل ­الدوله کاردار ایران در واشنگتن به ­عنوان نماینده­ ی ایران در دو اجلاس اول جامعه­ ی ملل شرکت نمود.[3]ایران در زمان حضور خود در جامعه­ ی ملل انتظارات ویژه ­ای از آن داشت­.همان‌طور که گفته شد، کشور ما در طول قرن 19­م به بهانه­ های مختلف تحت مداخلات قدرت­های بزرگ آن زمان واقع شده­ بود با این کار نوعی استعمار پنهان یا غیر مستقیم بر ایران اعمال می ­گردید...با این دلایل و بسیاری موارد دیگر ایران با دقت و نگرانی خاصی موضوع متارکه ­ی جنگ جهانی اول و روند برپایی نظام بین­ المللی جدید را تعقیب می­کرد، ایران می­ خواست با حضور و مشارکت فعال خود در گردهمایی­ ها و کنفرانس­ هایی که در این زمینه تشکیل می­ شد، خود را به ­عنوان یک دولت مستقل به عضویت کامل این نظام بین ­المللی درآورد و تهدید­هایی را که بعد از خاتمه­ ی جنگ متوجه ایران بود منتفی سازد­.

ایران به موازات امید­ها و خواسته­ های خود از جامعه ­ی ملل به­ شدت از اصل جهان­ شمولی این سازمان حمایت می­ کرد و تمایل فراوانی برای جلب و پذیرش اعضای جدید نشان می­ داد، ایران در طول عمر جامعه­ ی ملل مسائل مهمی را طرح کرد که مهم­ترین آن­ها عبارت بود از­:

قضیه از این قرار بود که نیروهای دولت تازه تأسیس شوروی که هنوز درگیر جنگ داخلی بودند، به بهانه ­ی تعقیب و سرکوب روس ­های سفید که از سوی انگلیس حمایت می ­شدند وارد بندر انزلی شده و این شهر را اشغال کردند. ایران به ­دنبال این تصرف در تاریخ­ های 29­و­31­می همان سال دو فقره شکایت به جامعه­ ی ملل ارائه کرد.در پی این شکایت ­ها شورای جامعه­ ی ملل در 14­ژوئن­1920­م جلسه ­ای در لندن برگزار کرد و مقرر شد که چون طرفین دعوا مشغول مذاکره هستند شورا در این زمینه تصمیمی نگیرد تا نتیجه ­ی مذاکرات ایران و شوروی مشخص شود. بالاخره مذاکرات طرفین دعوا به نتیجه رسید و قرارداد دوستانه ­ی عدم تجاوز میان ایران و شوروی در فوریه­ ی­1921م منعقد شد و نیروهای شوروی در 8 سپتامبر­1921­م خاک ایران را ترک کردند.[4]

با خاتمه ­ی جنگ جهانی اول، جامعه­ی ملل تلاش­هایی به ­منظور نظارت بر خرید و فروش تسلیحات آغاز کرد.این سازمان جلوگیری از گسترش تسلیحات را یکی از راه ­های استقرار و تداوم صلح قلمداد کرده بود.بنا­براین عهد­نامه­ی کنترل تجارت اسلحه و مهمات معروف به "عهدنامه ­ی سنت ژرمن" در سال ­1919­م مطرح گردید­. بر اساس این عهدنامه، تجارت اسلحه در آب و خاک ایران تحت نظارت بین­المللی ­(انگلستان)در می­آمد و ایران نمی­توانست به­ طور مستقل به خرید و فروش تسلیحات اقدام کند.به­ همین دلیل ارفع­الدوله نماینده­ی ایران مفاد عهدنامه­ ی مزبور را در تضاد با حاکمیت ایران دانست و به آن اعتراض کرد و عهدنامه را امضاء نکرد.

اما در سال 1925م، مجمع­ ملل تصمیمی اتخاذ کرد که طی کنفرانسی در ژنو تمام دول ملزم به اجرای آن بودند.به­ موجب این کنفرانس، عهدنامه­ ی جدیدی منعقد شد مبنی بر این­که در مناطق ممنوعه و هم­چنین در مناطق دریایی که تحت تفتیش باشند، هر­گونه عملیات بارگیری و بار­گذاری و تعویض بار سلاح و مهمات جنگی برای کشتی­های بومی­ایی که قدرت آن­ها از 500­تن کمتر باشد، ممنوع است.به­این ترتیب بریتانیا که خلیج فارس را در شمار مناطق تحت تفتیش قرار داده بود، به ­راحتی می­توانست با کشتی­های بزرگ بالاتر ­از 500­تن خود، آزادانه به تجارت اسلحه در خلیج فارس بپردازد درحالی­که ایران از این لحاظ دچار اشکال می­شد. اعتراضات ایران به­ جایی نرسید و طرح مورد نظر انگلستان تصویب شد. ایران نیز از کنفرانس خارج شد و عهدنامه­ی مزبور را امضاء نکرد.[5]

این جریان به امضای یک قرارداد بین سلطان عبدالعزیزبن­ مسعود­ (پادشاه حجاز) و دولت انگلستان در 20 مه­1927­م مربوط می­ شد. در ماده­ ی مهم این قرارداد چنین آمده بود­: اعلی­ حضرت پادشاه حجاز و توابع آن ملتزم به تأمین روابط دوستانه و صلح­آمیز با خاک کویت و بحرین می ­باشد.ایران با اطلاع از این قرارداد، در 22­نوامبر­1927م یادداشت شدید­اللحنی ­(توسط کفیل وزارت امورخارجه)برای رابرت کلایو  وزیر­مختار انگلستان در تهران و دبیرکل جامعه­ ی ملل ارسال کرد، در این یادداشت از وی درخواست گردید که سایر ملل را از این اعتراض ایران آگاه گردانند.

در مقابل، چمبرلن وزیر امورخارجه­ی انگلستان طی یادداشتی در 18­ژانویه­ ی ­1928م به دبیرکل جامعه­ ی ملل، اعتراض ایران را غیر­موجه دانست و منکر حق حاکمیت ایران بر بحرین گردید.

مبادله ­ی یادداشت­ های اعتراض­آمیز دو کشور به جامعه­ ی ملل و سپس به سازمان ملل ادامه یافت و در نهایت در سال ­1970م شورای امنیت سازمان ملل به دولت ایران دستور داد ­که به خواسته­ ی مردم بحرین مبنی بر داشتن کشور مستقل گردن ­نهد­، این درخواست شورای امنیت با همراهی انگلیس با تتمیع ایران مبنی­بر واگذاری و تسلت ایران بر جزایر سه گانه­ ی تنب بزرگ و کوچک و ابو­موسی، در مقابل به رسمیت شناختن استقلال بحرین، رسمیت یافت و ایران و بحرین مرزهای دریایی میان خود را تعیین و تصویب کردند.[6]

از دیگر تلاش­های جامعه­ی ملل که به نوعی به ایران مربوط می­شد کوشش ­های این سازمان در زمینه ­ی نظارت و کنترل خرید و فروش مواد مخدر بود، به­ همین منظور کمیته‌ی تریاک که در واقع تولید و صدور تریاک را تحت نظارت بین ­المللی درمی­ آورد تشکیل شد. در آن زمان ایران پس از چین دومین تولیدکننده­ی بزرگ تریاک محسوب می­ شد.در 27­مارس­1926جامعه­ ی ملل کمیسیون تحقیقی را شامل سه عضو اصلی روانه­ی  تهران کرد تا گزارشی از وضعیت کشت خشخاش و تولید تریاک در ایران تهیه کنند.این گروه در گزارش خود تأکید کردند که می­بایست اصلاحات اساسی در اقتصاد ایران صورت گیرد و صنایع نوینی ایجاد گردد.بالاخره در سال 1928موسسه ­ی انحصار دخانیات تأسیس شد و خرید و فروش تریاک در کنترل جامعه­ ی ملل درآمد و در سال 1931م قراردادی در خصوص محدودیت تولید مواد مخدر بسته شد و ایران نیز ناچار محصولاتی را جایگزین کشت خشخاش کرد.

این اختلاف، به سبب عدم رضایت ایران از ادامه­ی امتیاز نفت دارسی و لغو این امتیاز­نامه بود که در 27­نوامبر­­1932­م به جامعه­ ی ملل کشیده شد و در نهایت با طرح آن در شورای جامعه­ ی ملل، نتیجه­ ی این مذاکرات نهایتاً منجر به انعقاد قرارداد جدیدی گردیدد.[7]

در اوایل قرن ­20­(1906)عثمانی­ها با سوء استفاده از بی­ثباتی داخلی ایران بخش­هایی از خاک ایران در کردستان و آذربایجان را اشغال کردند.مسائل مرزی در کشور در سال 1913­م شدت گرفت و بار دیگر کمیسیون مرزی در استانبول با شرکت نمایندگان ایران و عثمانی تشکیل شد.اما چون مذاکرات دو طرف به نتیجه نرسید نمایندگان روسیه و انگلستان به عنوان حکم در این مذاکرات شرکت کردند.

به‌دنبال آن در 4نوامبر 1913­م­وزیر اعظم و سفرای سه کشور دیگر (ایران، روسیه، بریتانیا)در اسلامبول، یک پروتکل مرزی را امضاء نمودند که بر اساس آن خطوط مرزی ایران و عثمانی مشخص می­ شد.سپس یک کمیسیون تجدید خطوط مرزی ایران و عثمانی مشخص ­شد تا خطوط مرزی دو کشور را در تمام نقاطی که مبهم مانده­ بود تعیین کند. با پایان جنگ جهانی اول و جدا­شدن منطقه­ ی بین­ النهرین به نام عراق از عثمانی، انگلستان برای کسب نظر مثبت ایران قول داد که تلاش خواهد کرد تا قرارداد عادلانه­ ای بین ایران و عراق در زمینه­ی اروند­رود منعقد شود، با این توافق، ایران در سال 1308ش کشور عراق را به رسمیت شناخت.اما باز دو کشور به توافق نرسیدند و کار به مجمع ملل کشیده شد­. مجمع هم اصل نصف را برای استفاده از اروند­رود تعیین نمود.[8]

گرچه قبل از تأسیس جامعه ­ی ملل در سال 1920­م ایران در چند کنفرانس بین ­المللی که عمدتا در قرن 19­م برگزار شد، به نحوی سهم داشت یا حضور مستقیم پیدا کرد، اما حضور ایران در جامعه ­ی ملل اولین تجربه­ ی کشورمان برای عضویت در یک سازمان بین­ المللی محسوب می­شد.با وجود این­که ایران به ­تدریج در طول حیات جامعه­ ی ملل و با بروز جنگ ­های متعدد در جهان امید و آرزوهایش را از دست داد، اما از طرف دیگر با شرکت در این سازمان، تجربه ­ی بسیار مفیدی از همکاری بین­ المللی در چارچوب چنین سازمان ­هایی پیدا نمود، هم­چنین ایران توانست با استفاده از تریبون جامعه­ ی ملل، خود ­را به‌عنوان عضو کامل و مستقل جامعه­ ی بین ­المللی به سایر اعضاء بشناساند و توانست اختلافات خود با همسایگانش را از طریق جامعه­ ی ملل حل و فصل نماید که از این جوانب، جامعه­ ی ملل برای ایران بسیار مفید واقع شد­. جامعه­ ی ملل تا بروز جنگ جهانی دوم وجود داشت و پس از آن به دلیل ناکامی در برقراری صلح جهانی جای خود را به سازمان ملل متحد داد.

---